O‘ZBEK MENTALITETIDA ISTAK/XOHISH IFODALARINING LINGVOKULTUROLOGIK O‘RNI

Abstract

Mazkur maqolada o‘zbek mentalitetida istak va xohish ifodalarining lingvokulturologik asoslari o‘rganiladi. Istak/xohish kategoriyasi nafaqat grammatik hodisa, balki xalqning axloqiy qadriyatlari, diniy e’tiqodi va ijtimoiy munosabatlari bilan chambarchas bog‘liq madaniy ko‘rsatkich sifatida talqin qilinadi. Tadqiqot jarayonida o‘zbek tilidagi istakni ifodalovchi birliklar —  -sa edi, istamoq, xohlamoq, tilamoq, orzu qilmoq kabi shakllarning semantik-pragmatik imkoniyatlari ochib beriladi. Badiiy adabiyotdan olingan misollar orqali istak ifodalarining empatik, axloqiy baholovchi va kollektivlikni aks ettiruvchi funksiyalari aniqlanadi. Maqola istak konseptining o‘zbek madaniyatidagi ramziy ma’nolarini tizimli yondashuv asosida ochib beradi. Ushbu maqolada o‘zbek tilida istak va xohish kategoriyalarining lingvokulturologik xususiyatlari tahlil etiladi. Tadqiqotda istakning grammatik shakllari, pragmatik funksiyalari va madaniy kodlar bilan bog‘liqligi ilmiy manbalar hamda badiiy matnlar asosida o‘rganiladi. O‘zbek nutq madaniyatida istakning bevosita ifodalanishidan ko‘ra bilvosita, yumshoq va etiketga mos shakllarda berilishi kollektivizm, kamtarlik, murosa va diniy-taqdiriy qarashlar bilan uzviy bog‘liqligi ko‘rsatib beriladi. “Xudo xohlasa”, “nasib bo‘lsa”, “kelib ketsangiz yaxshi bo‘lardi” kabi birliklar istakning pragmatik yumshatish va ijtimoiy masofani tartibga solish vositasi sifatida talqin qilinadi. Ingliz tili materiallari bilan qiyosiy tahlil istakning ingliz madaniyatida ko‘proq individual iroda va shaxsiy ambitsiya ifodasi sifatida ochiq bayon etilishini aniqlaydi. O‘zbek va ingliz badiiy adabiyotlaridagi misollar esa istakning milliy mentalitetga xos badiiy talqinini yoritadi. Tadqiqot natijalari istak/xohish ifodalari o‘zbek madaniyatida nafaqat grammatik birlik, balki madaniy-ma’naviy qadriyatlarni uzatuvchi konseptual kod sifatida muhim rol o‘ynashini ko‘rsatadi.