O‘ZBEK TILIDAGI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI TUSHUNCHALARINI KOGNITIV-ONTOLOGIK ASOSDA TASNIFLASH
DOI:
https://doi.org/10.54613/ku.v16i.1327Keywords:
Axborot texnologiyalari, kognitiv lingvistika, rasmiy ontologiya, hisoblash lingvistikasi, tushuncha, ramka, prototip, tasniflash, WordNet, terminologiya tizimi.Abstract
Ushbu maqolada o‘zbek tilidagi axborot texnologiyalari (AT) tushunchalarini kognitiv-ontologik asosda kategoriyalash va tasniflash masalalari yoritilgan. Tadqiqotda tushunchalarning semantik chegaralari, ularning iyerarxik va fazetli aloqalari, shuningdek, konseptual tizimning shakllanish mexanizmlari tahlil qilinadi. Maqolada o‘zbek tilidagi AT tushunchalarining kategoriyalash va tasniflash jarayoni lingvistik, kognitiv va ontologik yondashuvlar kesishmasida tahlil qilinadi. AT terminlarining semantik tuzilishi funksional, shakllanish mexanizmlari va iyerarxik tamoyillar asosida guruhlanishi ko‘rsatilib, ularning kognitiv tizimda shakllanishi freym, prototip, ssenariy kabi mental strukturalar orqali asoslantiriladi. Tadqiqotda tilshunoslikdagi freym semantikasi, konseptual metafora nazariyasi, kognitiv fazo modeli hamda hisoblash ontologiyasi konsepsiyalari birlashtirilgan. O‘zbek kompyuter lingvistikasining rivojlanish bosqichlari, korpus va ontologik resurslar yaratilishi, WordNet, OntoLex-Lemon, RDF/OWL kabi formatlar bilan integratsiyasi yoritiladi. Natijada AT terminologiyasining fazetli iyerarxiyasi taklif etilib, apparat, dasturiy va ma’lumotlar moduli asosidagi giperonimik-meronimik struktura asosida konseptual model ishlab chiqiladi. Taklif etilgan yondashuv AT terminlarini tizimlashtirish, o‘zbek tilidagi texnik lug‘atlar tuzish, o‘quv materiallarini optimallashtirish va sun’iy intellekt tizimlarida semantik qidiruvni takomillashtirish uchun puxta nazariy-amaliy asos yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Schalley AC. Ontologies and ontological methods in linguistics. Lang Linguist Compass. 2019;13:e12356. https://doi.org/10.1111/lnc3.12356
2. Gärdenfors P. Conceptual Spaces: The Geometry of Thought. – Cambridge (MA): MIT Press, 2000. – 352 p.
3. Guarino N. Formal Ontology and Information Systems // Proceedings of FOIS’98. – Amsterdam: IOS Press, 1998. – P. 3–15.
4. Fillmore C. J. Frame Semantics // In: Linguistics in the Morning Calm. – Seoul: Hanshin Publishing, 1982. – P. 111–137.
5. Lakoff G., Johnson M. Metaphors We Live By. – Chicago: The University of Chicago Press, 1980. – 242 p.
6. Schalley A. C., Musgrave S., Haugh M. Ontologies and Ontological Methods in Linguistics // Language and Linguistics Compass. – 2014. – Vol. 8(3). – P. 151–168.
7. Poldrack R. A., Yarkoni T., Halchenko Y. O. et al. The Cognitive Atlas: Toward a Knowledge Foundation for Cognitive Neuroscience // Frontiers in Neuroinformatics. – 2011. – Vol. 5. – Art. 17.
8. Мухамедов С.А. Статистический анализ лексико-морфологической структуры узбекских газетных текстов: Автореф. дисc. …канд.филол.наук. – Тошкент, 1980. – 25 с.
9. Мухамедов С.А., Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и опыт системно-статистического исследования узбекских текстов. – Т.: Фан, 1986.
Downloads
Published
Iqtiboslik olish
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 QO‘QON UNIVERSITETI XABARNOMASI
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.